Περί κριτικής των κριτικών

Πάει καιρός που έχω να αποτυπώσω τις όποιες σκέψεις μου για κάποιο βιβλίο. Πολύ απέχουν να ονομαστούν κριτικές, ωστόσο χάριν ευκολίας, ας το αποκαλούμε έτσι. Ο λόγος δεν είναι βέβαια ότι σταμάτησα να διαβάζω, ίσα-ίσα το αντίθετο. Μετά όμως από καμιά δεκαπενταριά απόπειρες καταγραφής των όποιων εντυπώσεων μου για κάποιο ανάγνωσμα, αναπόφευκτα άρχισα να προβληματίζομαι για τη χρησιμότητα όχι μόνον των δικών μου ελάχιστων εντελώς ερασιτεχνικών και μάλλον διαισθητικών κριτικών, όσο για τη χρήση και αναγκαιότητα της κριτικής εν γένει και κυρίως της επαγγελματικής.

Το πρώτο πράγμα που μπορεί να ισχυριστεί κάποιος ανεπιφύλακτα υπέρμαχος του σπορ, είναι πως μια κριτική βοηθά τον αναγνώστη να επιλέξει μέσα από τις πλείστες εκδόσεις που κατακλύζουν -έστω και μειωμένα τα τελευταία χρόνια λόγω κρίσης- την αγορά. Ένας οδηγός λοιπόν. Πόσο αντικειμενικός; Και ακόμα παραπέρα τι σημαίνει αντικειμενικότητα στην πρόσληψη ενός κειμένου; (Η παραδοχή της υποκειμενικότητας από μόνη της –αν υποθέσουμε ότι δεν είναι κάποιο πυροτέχνημα πίσω από το οποίο καλύπτεται ο κριτικός- ισοδυναμεί κατά τη γνώμη μου με παραδοχή της αναξιοπιστίας της).

Ας υποθέσουμε εντέλει ότι η αξιοπιστία μιας κριτικής εξαρτάται εν πολλοίς από το αναγνωστικό υπόβαθρο του γράφοντος. Όσο περισσότερο έχει διαβάσει ο κριτικογράφος κι όσο πιο πολύ έχει βουτήξει στην ιστορία, ίσως και στη θεωρία της λογοτεχνίας, τόσο καλύτερη και πιο εμπεριστατωμένη η άποψή του. Στο σημείο αυτό πάντα μου έρχεται στο νου η περίπτωση ανθρώπων με άπειρες εγκυκλοπαιδικές γνώσεις που είναι σε θέση να εντυπωσιάσουν παρατάσσοντας τες περισσότερο ή λιγότερο έξυπνα, αλλά εντωμεταξύ η ουσία τους έχει ξεφύγει.

Σαν τον υπάλληλο σε φαρμακευτική που είναι σε θέση να επαναλάβει συχνά αυτολεξεί τις οδηγίες χρήσης ενός φαρμάκου, αλλά δεν γνωρίζει ακριβώς πώς χρησιμοποιείται και σε ποια περίσταση. Έτσι δεν απόρησα όταν διάβασα μια εξαιρετική μακροσκελή όσο και βαρετή κριτική καταξιωμένης κριτικού, που επέμενε εμμονικά στο ιστορικιστικό πλαίσιο του έργου ξεχνώντας εντωμεταξύ να μας μιλήσει για τη λογοτεχνική αξία αυτού που είχε διαβάσει. Η λογοτεχνία δεν είναι ιστορία. Φαίνεται απλό, αλλά να που τελικά αποδείχτηκε πως δεν είναι.

Και τότε τι είναι λογοτεχνία και με ποια κριτήρια μπορεί κάποιος να κρίνει; Πολύ απέχω από το να ισχυριστώ πως η άγνοια για την παραγωγή της λογοτεχνικής ροής όπως και για παλαιότερα έργα αποτελεί το κατάλληλο υπόβαθρο για να πατήσει μια κατά το δυνατόν αντικειμενική όσο και εύστοχη κριτική. Ωστόσο –ας μου συγχωρεθεί η περιπτωσιολογία- δεν μπορώ παρά να προβληματιστώ όταν ακούω αμόρφωτη γηραιά νοικοκυρά να μου λέει ότι ξενύχτησε για να απολαύσει για άλλη μια φορά κάποια ταινία του Ταρκόφσκι (εκείνου του Ρώσου, του πώς τον είπαμε παιδάκι μου;), τη στιγμή που σε αφιέρωμα στον Ταρκόφσκι στο Άλφαβιλ, αυστηρά για σκληροπυρηνικούς, κυρία και κύριος διαπληκτίζονται χυδαιότατα για μια θέση.

Η κριτική σκέψη απαιτείται για να γραφτεί μια κριτική, αναμφίβολα. Όσο αυτή βαθαίνει από την αναγνωστική εμπειρία του κριτικού, τόσο το καλύτερο. Αλλά να που δεν είναι σπάνιες οι φορές που πέφτω σε έγκριτες κριτικές εντελώς ρηχές και αποστασιοποιημένες από την ουσία της λογοτεχνίας και φαντάζομαι αυτό θα έχει συμβεί σε πολλούς ακόμα.

Και να ήταν μόνο αυτό το πρόβλημα; Τι μπορεί να πει κανείς για κριτικές για το ίδιο βιβλίο, από καθιερωμένους και αποδεκτούς επαγγελματίες μάλιστα κριτικούς, που όμως λένε ακριβώς τα αντίθετα πράγματα; Γιατί πώς γίνεται, μολονότι και οι δυο αναμφίβολα καταρτισμένοι, να εξάγουν τόσο διαφορετικά συμπεράσματα για το ίδιο έργο; Ο ένας να το κατηγορεί για λόγου χάρη άκρατο μελοδραματισμό, ό άλλος να το επαινεί για τη βαθιά συγκίνηση που προξενεί. Ή κάποιος να μιλά για βαθιά ενσυνείδητο ανθρωπισμό των ηρώων και αλλού να διαβάζω για αβάσταχτη ηθικολογία. Και αυτά δεν είναι παρά τυχαία παραδείγματα, που όσο όμως διαβάζω συστηματικά κριτικές, τόσο πληθαίνουν.

Διερωτώμαι λοιπόν. Αν η μία από τις βασικές σκοπιμότητες της κριτικής είναι να βοηθήσει τον αναγνώστη να επιλέξει από την πληθώρα των βιβλίων που περιστοιχίζεται, τι να συμπεράνει αυτός ο δυστυχής αναγνώστης όταν βλέπει να κονταροχτυπιούνται τόσο διαμετρικά αντίθετες απόψεις; Για να μη μιλήσουμε για το συγγραφέα, που αν υποθέσουμε ότι έχει την καλή διάθεση να διδαχτεί από τις γνώσεις και την καθαρή κρίση των κριτικών, μάλλον πόνταρε και έχασε από τη σφοδρή υποκειμενικότητα των παρατηρήσεων τους.

Θα μπορούσε κάποιος να επιχειρηματολογήσει πως μετά από κάποια σχετική τριβή με το χώρο ο αναγνώστης μπορεί να τσεκάρει τους κριτικούς και να επιλέξει να παρακολουθεί όσους εγκρίνει. Φυσικά πρέπει να έχει διαβάσει ο ίδιος πρώτα το κρινόμενο βιβλίο και να υποθέσουμε ότι έχει αρκετά ισχυρή άποψη ή έστω διαίσθηση για να αντισταθεί στα επικριτικά-ενίοτε και λίβελους- ή στα επιδοκιμαστικά –συχνά υπερβολικά ενθουσιώδη- λόγια των κριτικών. Μήπως εδώ, εκτός από τους χαρακτηρισμούς που εξαπολύουν οι κριτικοί, ένα μέτρο «ξεσκαρταρίσματός» τους είναι η ύπαρξη επιχειρηματολογίας που στηρίζει τις απόψεις τους; Διότι μια καλή κριτική μπορεί να είναι θετική ή αρνητική, αλλά πάντως αρκούντως εμπεριστατωμένη ή έστω πειστική. Μια κακή κριτική εξαντλείται στους χαρακτηρισμούς θετικούς ή αρνητικούς, αδιάφορο, αλλά αυτό μοιάζει με συνθηματολογία και όχι με κριτική.

Και τι σημαίνει κρίνω την ορθότητα της επιχειρηματολογίας –αν υποθέσουμε ότι αυτή υπάρχει- της εκάστοτε κριτικής; Ένας αναγνώστης για να μη χειραγωγηθεί από επιφανειακά επιχειρήματα (είτε αυτά στοχεύουν στη λογική, είτε στο συναίσθημα ή επικαλούνται την αυθεντία), πρέπει να διαθέτει αρκετά στέρεο υπόβαθρο. Μα, στην περίπτωση αυτή, γιατί να διαβάσει κριτικές; Θα μπορούσε κανείς να απαντήσει το προφανές, για να αποκτήσει μια άλλη οπτική που πιθανώς θα εμπλουτίσει το βλέμμα του.

Σύμφωνοι, εξάλλου, κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι ο απομονωτισμός οδηγεί σε μονοχνωτισμό, μια άλλη ματιά, κυρίως αν δεν ευθυγραμμίζεται με τη δική μας, είναι πάντα χρήσιμη. Πόσες όμως ώρες πρέπει να διαθέσει κανείς, για να ανακαλύψει αυτή την άλλη ματιά, εν προκειμένω του κριτικού; Στον ίδιο χρόνο φαντάζομαι, θα μπορούσε να είχε εμπλουτίσει τα διαβάσματά του με λογοτεχνία και όχι με δευτερογενή –κάποτε παρασιτικά- κείμενα που ασχολούνται με τη λογοτεχνία. Γιατί εδώ φτάνουμε και σε ένα άλλο φαινόμενο, όσοι οι συγγραφείς, άλλοι τόσοι και οι κριτικοί. Αν είναι κάτι να διαβάσω, αναρωτιέμαι μήπως είναι καλύτερα να διαβάσω λογοτεχνία -ή έστω λογοτεχνικές απόπειρες- παρά κείμενα που κρίνουν τη λογοτεχνία.

Επιπλέον δεν μπόρεσα να μην παρατηρήσω πως κάποιοι κριτικοί γράφουν καθ’ έξιν αρνητικές κριτικές με υπερβάλλοντα ζήλο και μάλιστα με επαναλαμβανόμενες εμμονές ως προς το τι θεωρούν λογοτεχνικό ατόπημα. Φαντάζομαι πως αν αυτό δεν οφείλεται σε στοιχείο του χαρακτήρα τους, πάντως έχει σε κάποιο βαθμό να κάνει με τον ντόρο που θα προξενήσουν και την πολυπόθητη αναγνωρισιμότητα ως κάποιου που τολμά να πει σταράτα την άποψή του. Μια έντεχνη μαχητικότητα που στοχεύει στην πρόκληση θορύβου. Διότι άλλο πράγμα διαφωνώ και διαφοροποιούμαι κι άλλο είμαι φύσει και θέσει αρνητικός βάζοντας ανενδοίαστα ταμπέλες σε ό,τι κρίνω βάσει των δικών μου αγκυλώσεων. Μια τέτοια στάση θολώνει το τοπίο κι όταν κάποιος πιο μετριοπαθής εκφράσει τον προβληματισμό του, ο υποψιασμένος και συστηματικός αναγνώστης της κριτικογραφίας τον αντιμετωπίζει με δυσπιστία. Βρε θες κι αυτός να έχει κάνει παντιέρα του την τάχα μου έξω από τα δόντια άποψη, για να κερδίσει έτσι εύκολα την εκτίμηση μου;

Οι προβληματισμοί μου για τη χρησιμότητα της κριτικής δεν εξαντλούνται εδώ. Ένα ακόμα που θα ήθελα να προσθέσω και αφορά στην…κριτική των κριτικών είναι ο λόγος τους. Ήδη έθιξα το σχοινοτενές ή άστοχο της εστίασής που παραμονεύει, ακόμα και την έλλειψη επιχειρηματολογίας ή την επίφαση επιχειρηματολογίας που το θεωρώ ακόμα χειρότερο. Εκείνο όμως που δύσκολα χωνεύεται είναι οι περίτεχνες διατυπώσεις και οι βαρύγδουπες λέξεις που δύσκολα αντέχουν σε έλεγχο των νοημάτων που υποτίθεται πως εκφέρουν.

Το συχνότερο ατόπημα σε τέτοιου είδους περιπτώσεις είναι οι αντιφάσεις. Οι περίπλοκες διατυπώσεις το έχουν δυστυχώς αυτό, να βάζει τρικλοποδιά ο γράφων στον ίδιο του τον εαυτό και λίγο μετά να ισχυρίζεται ακριβώς το αντίθετο. Ένα πρόχειρο παράδειγμα που επισήμανε κάποιος μάλλον σοβαρός κειμενογράφος, αναφερόμενος στο φαινόμενο: Από τη μία η χ συγκεκριμένη κριτική λέει με γλαφυρό μάλιστα τρόπο και εξαίσιο χειρισμό της γλώσσας ότι η ευτυχία και κυρίως το ηθικό χρέος επιτάσσουν στους ήρωες του κρινόμενου βιβλίου την απάρνηση της ηδονής, ενώ λίγο παρακάτω η ίδια κριτική ισχυρίζεται ότι ο ήρωας αδυνατεί να ανταποκριθεί στη βασικότερη επιταγή του, τη σεξουαλική. Τελικά απαρνήθηκε ο ήρωας ή δεν απαρνήθηκε τη σεξουαλική ηδονή; Τι επιτάσσει τι στον ήρωα;

Αναρωτιέμαι λοιπόν, αν θέλω να διαβάσω όμορφα λόγια, γιατί να διαβάσω μια κριτική κι όχι απευθείας ένα λογοτέχνημα; Η πρώτη ενίοτε στοχεύει να με μπουρδουκλώσει σε έναν κυκεώνα γλαφυρότητας και επίδειξης ευγλωττίας με πρόσχημα τον υποκειμενικό πάντα (για να μην ξεχνάμε τις ψεύτικες αποστάσεις ασφαλείας που λαμβάνουν από μόνοι τους ορισμένοι κριτικοί) κριτικό στοχασμό. Η λογοτεχνία από την άλλη, ποτέ δεν καλύφθηκε πίσω από κάτι άλλο, δηλώνει ευθαρσώς ότι είναι η τέχνη του λόγου. Καλού ή κακού είναι άλλο θέμα, πάντως είναι ειλικρινής ως προς τις προθέσεις της.

Το θέμα δεν εξαντλείται προφανώς εδώ. Οι ερασιτεχνικές παρουσιάσεις βιβλίων που μόλις άρχισε να επιχειρεί τούτο εδώ το ιστολόγιο, αλλά και κάθε ιστολόγιο, δεν ξεφεύγουν από τα μέτρα και τα σταθμά που ισχύουν για την επαγγελματική κριτική. Μια στάση λοιπόν θέλησα να κάνω, μια στάση για να δω προσωπικά, αν αξίζει τον κόπο ο όποιος χρόνος διαθέτω για να καταγράψω τις…κριτικές μου απόψεις για τα αναγνώσματά μου. Αν αξίζει τον κόπο και για ποιον τελικά. Αν αξίζει τον κόπο να διαβαστεί μια κριτική. Το ερώτημα είναι σίγουρα αφόρητα κοινότυπο, πολλές φορές έχει τεθεί πολύ πιο πλατιά και εμπεριστατωμένα. Πλην όμως άλλο είναι να το έχεις υπόψη σου θεωρητικά κι άλλο να το αντιμετωπίζεις από τη σκοπιά κάποιου που αποπειράθηκε να ψελλίσει κάποιες λίγες…κριτικές.

Μικρή παύση λοιπόν και λίγη περίσκεψη. Γιατί όσο εκτεθειμένος είναι ο συγγραφέας στην κριτική, άλλο τόσο είναι και οι κριτικοί για τις κριτικές τους.