Καρυότυπος, Άκης Παπαντώνης, Κίχλη 2014

Ο Καρυότυπος του πρωτοεμφανιζόμενου-αν εξαιρέσει κανείς τις δημοσιεύσεις του σε λογοτεχνικά περιοδικά-Άκη Παπαντώνη αφήνει τον αναγνώστη να απορεί με την σχεδόν μηδενιστική προσέγγιση του θέματός του. Ο ήρωάς του ένας ξενιτεμένος στην Αγγλία μοριακός βιολόγος προσπαθεί μέσα από τα πειραματόζωά του και τις παρατηρήσεις του να ανακαλύψει τη σχέση μνήμης και συναισθηματικής ανταπόκρισης. Ο ίδιος ένα ακόμα πειραματόζωο του Τσαουσέσκου που αποκόπηκε από το φυσικό του περιβάλλον όταν δόθηκε για υιοθεσία και για αυτό παραμένει δια βίου συναισθηματικά ανάπηρος, ανίκανος να ανταποκριθεί στα ερεθίσματα που του προσφέρουν οι γύρω του. Ούτε οι θετοί-κατά πως εικάζουμε-γονείς του, ούτε η αδελφή του, φίλοι, ή εκπρόσωποι του αντίθετου φύλου τον αγγίζουν. Τους αντιμετωπίζει όλους ψυχρά και με υπερβολική απάθεια. Καμιά ουσιαστική αλληλεπίδραση. Ένας νεκρός ψυχικά που συνεχίζει από κεκτημένη ταχύτητα να εκτελεί τις τυπικές κινήσεις που ξεγελούν τους άλλους και τον εαυτό του ότι ζει. Νεκρός πριν καν πεθάνει.

Πώς γίνεται να αναστηθεί; Δεν γίνεται. Για αυτό και το βιβλίο ξεκινάει με το θάνατό του. Θα μπορούσε αν ήταν λίγο πιο τολμηρός ο συγγραφέας, όχι να παρουσιάσει με αναδρομές τη ζωή του ήρωά του, αλλά να τον δείχνει να συνεχίζει μετά το θάνατό του, σαν να μη συνέβη τίποτα, να εκτελεί τις απέλπιδες μηχανιστικές κινήσεις των άκρων του. Η αποξένωσή του από τους άλλους, τη ζωή ολάκερη, τον εαυτό του πάνω απ’ όλα, είναι τόση που δεν θα έκανε καμία διαφορά αν η αφήγηση ήταν γραμμική αντί για τα προσχήματα του φλας μπακ. Δεν ζει. Τάχα ζει. Νεκρός. Η όποια προσπάθεια για επίλυση του προβλήματος της συναισθηματικής και νεκρικής-εν ζωή- ακαμψίας του ήρωα είναι καταδικασμένη ήδη από το απόσπασμα του Μάρκου Αυρηλίου που παραθέτει ο συγγραφέας στην αρχή του βιβλίου του: «Σύντομα θα τους ξεχάσεις όλους, σύντομα θα σε ξεχάσουν όλοι».

Οι απόπειρές του για έξοδο είναι εξ αρχής καταδικασμένες και για αυτό ο ήρωας παρουσιάζεται τόσο απαθής και επίπεδος. Ναι μεν η μνήμη παρουσιάζεται ως το κλειδί της συναισθηματικής και ουσιαστικής ύπαρξης, αλλά αν έχει διαγραφεί έξωθεν, όπως μάλλον συνέβη στον ήρωα ως ορφανό του Τσαουσέσκου, τότε τα πάντα καταρρέουν δια παντός. Ο ήρωας δεν απελευθερώνει τα ποντίκια-πειραματόζωα από τα κλουβιά τους. Τα σκοτώνει. Από πάντα για αυτό προορίζονταν. Κανείς δεν απελευθερώνει τον ίδιο από το κλουβί που του επέβαλε ο καρυότυπός του. Δεν χρειάζεται. Για αυτό υπάρχει. Ένα πειραματόζωο με δεδομένο τέλος.

Στις παρυφές του μηδενισμού αυτό το βιβλίο. Ακόμα κι αυτό θα ήταν αποδεκτό-για λογοτεχνία πρόκειται, εδώ τα πάντα είναι αποδεκτά-, ωστόσο. Πολλά ωστόσο. Η σκοτεινή πλευρά του φεγγαριού χάνει από τη δύναμη και το μεγαλείο του σκότους της αν αγνοούμε παντελώς τη φωτεινή. Το επίπεδο μαύρο έχει τεράστιο διαφορά από το βαθύ έρεβος που αντικρίζει ο τραγικός άνθρωπος. Η τραγικότητά του έγκειται ακριβώς στο ότι ξέρει ακριβώς τι χάνει εξαιτίας των ανθρώπινων και ανυπέρβλητων ορίων του. Η πραγματικά καλή λογοτεχνία -η τέχνη εν γένει- σε όποιο μήκος κύματος κι αν κινείται, παράγεται από την βαθιά επίγνωση των ανθρώπινων ορίων της βούλησης. Η συντριβή, όταν έρχεται, πρέπει να αγγίζει τα όρια αυτά, αλλιώς η τέχνη είναι άτεχνη, δίχως πραγματικά μεγάλες αξιώσεις.

Ο Γιατρός Ινεότης του Γιώργου Χειμωνά παρότι δύσθυμος και μαύρος, αντιλαμβάνεται και διερευνά με αισιοδοξία τα όρια της βούλησης και την εγγενή αδυναμία του ανθρώπινου είδους και για αυτό η αυτοκτονία, ο θάνατος εν γένει είναι πηγή χαράς γιατί είναι πεδίο ελευθερίας. Μιας ελευθερίας που όταν την ανακαλύπτει, αισιοδοξεί παθιασμένα, ο θάνατος μετά βαΐων και κλάδων ως πηγή ζωής. Η αντίφαση του τραγικού προσώπου και μια χαραμάδα στα όρια. Η υψηλή τέχνη μας αφήνει να ρίξουμε μια κλεφτή ματιά στο έρεβος. Ο ρόλος του καλλιτέχνη είναι να αποδεχθεί αυτό ακριβώς το έρεβος, να το αγαπήσει και να το μεταπλάσει σε κάτι ορατό. Ο Παπαντώνης, νομίζω, παρά τη φιλότιμη και φιλόδοξη προσπάθειά του, έχει να διανύσει ακόμα μεγάλη απόσταση ως αυτό το σημείο. Όλες οι πόρτες κλειστές. Καμία υπόνοια χαραμάδας στο έργο του. Δεν μας αφήνει να κρυφοκοιτάξουμε το αληθινό σκοτάδι, ένα μαύρο σεντόνι μονάχα.

Είναι μάλλον κρίμα να συγκρίνει κανείς το Χειμωνά με έναν πρωτοεμφανιζόμενο συγγραφέα. Δεν έχει εξάλλου κανείς τόσες απαιτήσεις ευθύς εξ αρχής. Ίσως το εξαιρετικά φιλόδοξο θέμα που διάλεξε να με παρακίνησε σε μια τόσο άδικη σύγκριση. Το θέμα που επιλέγει ο λογοτέχνης γεννά προσδοκίες στον αναγνώστη κι αν αυτές δεν δικαιωθούν, είναι αλήθεια, νιώθει κάπως εξαπατημένος.

Παρόλα αυτά οφείλει κανείς να επισημάνει τις αρετές του Καρυότυπου-θα ήταν κρίμα να τις παραλείψει: Η πρώτη, ότι τόλμησε να ασχοληθεί με ένα θέμα τόσο καίριο για το ανθρώπινο είδος: την εξερεύνηση των ορίων που καθορίζουν τα γονίδια και τα επίκτητα χαρακτηριστικά και πώς ο άνθρωπος παγιδευμένος ανάμεσά τους παλεύει-ή εν προκειμένω προσποιείται ότι παλεύει-για να ανακαλύψει το δικό του ελεύθερο πεδίο συναισθηματικής δράσης. Η βούληση ανέκαθεν απασχολούσε τη σοβαρή λογοτεχνία. Η δεύτερη αρετή είναι η γραφή του, εξαιρετικά συνεπής με τις προθέσεις του. Και αυτό δεν είναι λίγο. Να μπορεί ο συγγραφέας να ενδύσει με το κατάλληλο ύφος αυτό που θέλει να πει. Η συνέχειά του, συν τω χρόνω και την ωρίμανση, δεν αποκλείεται να φέρει κάτι πραγματικά δυνατό. Το εύχομαι.